نام ابوسعید ابوالخیر با تصوف و عرفان ایرانی چنان آمیخته که نام حافظ و خیام با شعر فارسی و نام فردوسی با نام ایران. اگر در جستجوی عناصر سازنده ی هویت و معنویت ایران باشیم، در ترکیب پیچیده ی اندیشه ها و چهره هایی که سازنده ی این معنویت اند، در کنار خیام و فردوسی و نظامی و حلاج و بایزید و رستم و سیاوش و بوریحان و بوعلی و سهروردی و هزاران عنصر هنری و فرهنگی دیگر ــ از گاتاها تا مسجد شیخ لطف االله ــ بوسعید، چه در افسانه و چه در حقیقت تاریخی اش، یکی از مایه های اصلِی این مفهوم و معنویت است: یکی از بزرگترین آموزگاران نیکی و پاکی و آزاداندیشی و بی تعصبی و انسان دوستی و آزادگی و هشیاری و سرمستی و طنز و طهارت روحی. و اسرارالتوحید زندگینامه ی اوست به قلم یکی از نوادگان او، محمدبن منور؛ نه تنها زندگینامه ی او، بلکه یکی از عالی ترین نمونه های خلاقیت هنری و ادبی در زبان فارسی و یکی از اسناد درجه اول تاریخ اجتماعی ایران و تاریخ تصوف و عرفان ایرانی.